Czy Polska mogła stać się krajem protestanckim? Analiza historyczna

Polska a inne kraje protestanckie w Europie

Polska, ze swoją złożoną historią, zawsze była miejscem skrzyżowania różnych tradycji religijnych i kulturowych.W XVI wieku, w dobie reformacji, kraj ten stał się areną dla wielu prądów protestanckich, które mogły znacząco wpłynąć na jego rozwój. Przyjrzyjmy się, jak Polska wypada w porównaniu z innymi krajami protestanckimi w Europie oraz jakie czynniki zadecydowały o ostatecznym wyborze wiary w regionie.

W odróżnieniu od krajów takich jak:

• Niemcy – miejsce narodzin reformacji, gdzie Martin Luther rozpoczął radykalne zmiany w Kościele katolickim.
• Szwajcaria – ojczyzna Zwingliego i Kalwina, która także przyczyniła się do rozwoju protestantyzmu.
• Skandynawia – zwłaszcza szwecja i Norwegia, które przyjęły luteranizm jako religię państwową.

Polska nie była wolna od wpływów reformacyjnych, ale kilka kluczowych czynników zadecydowało, że nie przyjęła protestantyzmu na stałe:

Warto również zauważyć, że Polacy w XVIII i XIX wieku niejednokrotnie stawali na czołowej linii walki o swoje miejsce w Europie, często łącząc kwestie narodowe z religijnymi. W tym kontekście, protestantyzm stał się mniej atrakcyjny jako przykład tożsamości narodowej, co różniło Polskę od innych krajów protestanckich.

W długiej perspektywie czasowej, Polska odmówiła przyjęcia protestantyzmu w takiej formie, jak to miało miejsce w innych częściach Europy.Zamiast tego, historia Polaka zdominowana była przez dwie kluczowe wartości: katolicyzm oraz szacunek dla różnorodności religijnej, co przyczyniło się do uformowania unikalnej tożsamości kulturowej kraju.

Czy Polska miała warunki do rozwoju protestantyzmu?

W historii Polski przesłanki do rozwoju protestantyzmu pojawiły się w kontekście złożonych relacji politycznych, kulturowych oraz religijnych. W XVI wieku, kiedy Europa zmagała się z nowymi ruchami religijnymi, takie jak luteranizm, Polska była miejscem intensywnej wymiany myśli i idei. Mimo że katolicyzm dominował w polskim krajobrazie religijnym, to jednak istniały warunki sprzyjające dla rozwoju sekt protestanckich.

Jednym z kluczowych czynników, które mogły wpłynąć na rozwój protestantyzmu w Polsce, była:

• Wielokulturowość – Polska w czasach renesansu była jednym z najbardziej zróżnicowanych krajów Europy, co przyciągało myślicieli i teologów z różnych tradycji religijnych.
• Polityka tolerancji – Królowie, tacy jak Zygmunt Stary i Zygmunt August, wykazywali pewną tolerancję wobec innych wyznań, co sprzyjało rozwojowi protestanckich wspólnot.
• Humanizm renesansowy – Ruch humanistyczny, który podkreślał wartość jednostki i zmiany w myśleniu o religii, dał przestrzeń na rozwój alternatywnych poglądów religijnych.

Jednakże,mimo tych pozytywnych przesłanek,Polska wciąż stanęła wobec wielu wyzwań,które ograniczały rozwój protestantyzmu. Należały do nich:

• Silna dominacja Kościoła katolickiego – Kościół katolicki miał rozbudowaną sieć parafialną i wpływ na życie społeczne, co utrudniało propagowanie nowych idei.
• Konflikty wewnętrzne – Różnorodność ruchów protestanckich prowadziła do podziałów i konfliktów,które osłabiały ich pozycję.
• interwencje zewnętrzne – Działania sąsiednich krajów o silnej katolickiej tradycji, takich jak Habsburgowie, wpływały na politykę i religię w Polsce.

Również czynniki takie jak przywiązanie do tradycji czy silne związki z Kościołem Rzymskokatolickim,zarówno w sferze politycznej,jak i społecznej,sprawiały,że Polska nie stała się krajem protestanckim,mimo że mogła mieć ku temu odpowiednie warunki. rozwój protestantyzmu w Polsce, mimo że nie osiągnął statusu dominującej religii, pozostawił trwały ślad w historii narodowej i kulturowej kraju.

W analizy sytuacji protestantyzmu w Polsce można zwrócić uwagę na interesujące dane:

Wybór władzy a wpływ na religię w Polsce

Wybór władzy w Polsce w okresie reformacji miał kluczowe znaczenie dla kształtowania się różnorodności religijnej w tym kraju. Decyzje polityczne podejmowane przez królów oraz lokalnych możnowładców wpływały na to, która z religii, katolickiej czy protestanckiej, zyskiwała na znaczeniu.

W XVI wieku, kiedy protestantyzm zdobywał popularność w Europie, polska była pod wpływem silnych despotów, którzy często byli zwolennikami katolicyzmu. Właśnie oni:

• Wprowadzali prawo sprzyjające katolickim praktykom i instytucjom.
• Kontrolowali dostęp do nauczania, co ograniczało krzewienie idei protestanckich.
• Wpływali na lokalne rady, które mogły wspierać tylko wybrane wyznania.

Warto również zauważyć,że czynniki społeczno-polityczne miały bezpośredni wpływ na dynamikę religijną. Upadek dynastii Jagiellonów i wzrost znaczenia magnaterii otworzyły drzwi do większej różnorodności religijnej, ale także konfliktów. Protestanci mieli tendencję do lokowania się w regionach, gdzie władze były bardziej tolerancyjne. Istniały jednak regiony, w których:

• Protestantyzm mógł się rozwijać bez większych przeszkód, jak w Wielkopolsce czy na Śląsku.
• Katolicyzm dominował, co ograniczało możliwość wolności wyznania.

Władcy, tacy jak Zygmunt III Waza, byli zagorzałymi katolikami, co przekładało się na polityczne decyzje przeciwko protestantom. Wprowadzenie Uniwersału z 1620 roku, ograniczającego prawa protestantów, pokazało, jak władza potrafiła wpływać na sytuację religijną kraju. W odpowiedzi, protestanci zorganizowali własne instytucje, takie jak:

• Gminy protestanckie, które miały pełną autonomię w prowadzeniu spraw religijnych.
• Szkoły, które uczyły w duchu protestanckim, dając młodzieży alternatywę wobec katolickiej edukacji.

Podsumowując, wybór władzy w Polsce w kontekście reformacji był kluczowym elementem, który nie tylko determinował losy poszczególnych wyznań, ale także wpływał na ówczesne społeczeństwo. Historia ta pokazuje, jak silnie polityka i religia mogą wzajemnie się przenikać oraz kształtować przyszłość narodów.

Zjawisko kontrreformacji i jego konsekwencje

W XVI wieku Europa była świadkiem dynamicznych przemian religijnych, które miały ogromny wpływ na życie społeczne, kulturalne i polityczne. W Polsce,podobnie jak na zachodzie kontynentu,pojawiły się nowe prądy myślowe,w tym reformacja. Jednak w obliczu potężnego zjawiska kontrreformacji, które zyskało na sile w drugiej połowie tego stulecia, Polska stała się bastionem katolicyzmu, co miało kluczowe konsekwencje dla dalszego rozwoju społeczeństwa.

Kontrreformacja, czyli ruch mający na celu zwalczanie reformacji i umacnianie kościoła katolickiego, przyniosła ze sobą szereg działań i zmian, które wpłynęły na układ sił w Polsce:

• Wsparcie duchowieństwa: Kościół katolicki w Polsce korzystał z aktywnego wsparcia papieża i jezuitów, którzy przyczynili się do ożywienia duchowego i intelektualnego w kraju.
• Reformy edukacyjne: Zostały wprowadzone zmiany w systemie edukacji, które promowały nauczanie w duchu katolickim, co przyczyniło się do spadku znaczenia protestantyzmu.
• prześladowania i nietolerancja: Wzrost wrogości wobec reformacji prowadził do prześladowań protestantów, którzy często zmuszeni byli do emigracji lub do ukrycia swoich przekonań.

W efekcie tych działań Polska, zamiast rozwijać się w kierunku protestanckim, stała się jednym z najważniejszych ośrodków kontrreformacji. Ta rzeczywistość miała konsekwencje, które trwały przez wieki:

Argumenty te pokazują, że zjawisko kontrreformacji nie tylko ukształtowało oblicze Polski, ale również zdefiniowało jej miejsce w kontekście europejskim. Alternatywny scenariusz, w którym Polska mogłaby przekształcić się w kraj protestancki, wydaje się być istotnie ograniczony przez działania kontrreformacyjne, co miało wpływ na rozwój państwa przez następne stulecia.

Emigracja protestantów i ich wkład w Polskę

Znaczenie języka w rozwoju protestantyzmu w Polsce

W rozwoju protestantyzmu w Polsce mieszkańcy tego kraju odgrywali kluczową rolę, a język, w którym głoszono nowe idee religijne, miał fundamentalne znaczenie. Właściwie to dzięki językowi polskiemu wiele z tych pomysłów mogło dotrzeć do szerokiego grona odbiorców, co znacznie przyczyniło się do popularności reformacji.

Wśród aspektów, które pokazują znaczenie języka w tym procesie, możemy wymienić:

• Literatura religijna: Powstawanie tekstów w języku polskim, takich jak tłumaczenia Biblii, umożliwiło wiernym bezpośredni kontakt z Pismem Świętym.
• Homilie i kazania: pastoralne wystąpienia w języku ojczystym ułatwiały zrozumienie nauk reformacyjnych, co zwiększało ich wpływ na lokalną społeczność.
• szkoły ewangelickie: Wprowadzenie edukacji w języku polskim sprzyjało rozwojowi myśli protestanckiej, a także kształtowało nowe pokolenia, które myślały w duchu reformacyjnym.

Nie można zapominać o tym, że język magicznie zbliżał ludzi do idei protestanckich, eliminując barierę, która mogła powstać przy użyciu języków obcych, takich jak łacina. Tłumaczenia kazań oraz prac teologicznych do języka polskiego sprzyjały inkluzyjności. Szczególnie ważne były teksty, które docierały do mieszkańców miast oraz wsi, ucząc ich nie tylko teologii, ale także nowych wartości społecznych.

Wzrastająca liczba publikacji w języku polskim,w tym przekłady Biblii,takie jak Biblia Gdańska,miała ogromny wpływ na rozwój piśmiennictwa oraz na zmianę mentalności społecznej. Dzięki nim, Polacy zaczęli postrzegać Biblię jako dostępny i istotny element życia codziennego, co sprzyjało popularyzacji idei reformacyjnych.

warto również zauważyć, że zbudowanie protestanckiej wspólnoty wymagało nie tylko promowania języka polskiego, ale również jego umacniania w sferze publicznej. ustalenie języka jako dominującego w dyskursie religijnym przyczyniło się do kształtowania polskiej tożsamości narodowej, co w kontekście walki o niezależność nabrało jeszcze większego znaczenia. W ten sposób język nie tylko wspierał rozwój religijny,ale także kulturowy oraz społeczny.

Przykładowe znaczenie języka w kluczowych tekstach protestanckich:

Podsumowując, rola języka w rozwoju protestantyzmu w Polsce jest nie do przecenienia. Był on nie tylko środkiem komunikacji, ale także narzędziem budującym wspólnotę i kształtującym tożsamość narodową. Wbrew przeciwnościom, jakie napotkał w różnych okresach historii, język polski stał się fundamentem dla rozwoju nowej duchowości i myśli społecznej.

Kobiety w ruchu protestanckim w Polsce

Ruch protestancki w Polsce, mimo że stanowił mniejszość w kontekście dominacji katolicyzmu, miał istotny wpływ na społeczeństwo i kulturę. Kobiety w tym ruchu odegrały wiele różnych ról, często trudnych do zdefiniowania w tradycyjnych ramach. Ich zaangażowanie nie tylko w sprawy religijne, ale także społeczne i polityczne, przyczyniło się do kształtowania nowoczesnej Polski.

• Edukatorki i liderki społecznościowe: Wiele kobiet, takich jak Elżbieta Siedlecka, angażowało się w edukację religijną, organizując spotkania i kursy, które miały na celu rozwijanie wiedzy biblijnej oraz promowanie wartości protestanckich.
• Aktywizm na rzecz praw kobiet: W ruchach protestanckich mocno akcentowano prawa kobiet. Kobiety działały zarówno w ramach wspólnot protestanckich,jak i poza nimi,walcząc o swoje miejsca w społeczeństwie.
• Rola w reformach społecznych: Protestanckie kobiety brały udział w działaniach na rzecz poprawy warunków życia ubogich, co ewoluowało w kierunku szerszych działań społecznych.

Kobiety protestanckie często musiały zmierzyć się z krytyką zarówno ze strony mężczyzn w kościołach, jak i patriarchalnych struktur w społeczeństwie. Mimo to, ich determinacja i chęć do działania przyniosły wiele pozytywnych efektów. Często stawały na pierwszej linii walki o równość płci, co umożliwiło im zyskanie większej niezależności i wpływu w swoich wspólnotach.

Warto wspomnieć o kobiecych organizacjach, które powstały w XX wieku, takie jak Zjednoczenie Kobiet Protestantek w Polsce. Organizacja ta nie tylko integrowała różne grupy protestanckie, ale również dawała kobietom możliwość wypowiadania się na temat ich potrzeb i problemów w zakładach pracy oraz w społeczeństwie.

Przykłady działalności kobiet w ruchu protestanckim pokazują, że ich wkład wykraczał poza religię, stając się odzwierciedleniem przemian społecznych i kulturowych, które zachodziły w Polsce na przestrzeni wieków. To dzięki ich pracy wiele współczesnych wartości, takich jak równość i sprawiedliwość społeczna, zaczęło rosnąć w siłę, a ich dziedzictwo pozostaje aktualne także dzisiaj.

Aktualny stan protestantyzmu w Polsce dzisiaj

Jak historia kształtuje dzisiejszą Polskę protestancką

Historia Polski odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu współczesnego oblicza protestantyzmu w tym kraju. W ciągu wieków, obok katolicyzmu, pojawiły się różne nurty protestanckie, które w różny sposób wpływały na społeczeństwo, kulturę i politykę. Do najważniejszych zjawisk, które miały istotny wpływ na rozwój protestantyzmu w Polsce, można zaliczyć:

• Reformacja XVI wieku: To właśnie w tym okresie w Polsce zaczęły powstawać pierwsze wspólnoty protestanckie, które przyciągały wielu zwolenników, zarówno w miastach, jak i na wsiach. Reformacja przyniosła ze sobą nowe koncepcje teologiczne oraz zmiany w praktykach religijnych, co wprowadziło ferment społeczny.
• Unia w Brześciu (1596): Połączenie kościoła rzymskokatolickiego z częścią cerkwi prawosławnej miało swoje konsekwencje dla postrzegania protestantyzmu. Wywołało to czasami antagonizmy, które wpłynęły na rozwój liberalnych idei w Polsce, co z kolei otworzyło przestrzeń dla protestantyzmu.
• Okres zaborów: W XIX wieku, w czasie zaborów, polski protestantyzm zyskał nowy impuls, stając się ważnym elementem nurtów narodowych oraz liberalnych. Protestantyzm w tym czasie sprzyjał rozwojowi współczesności,edukacji i przemian społecznych.

Współczesny protestantyzm w Polsce, mimo że stanowi mniejszość, dynamicznie rozwija się i pokazuje swoje wpływy na kulturę oraz myślenie społeczne. zjawiska społeczne, jak:

• Rola mediów: Nowe technologie i platformy internetowe umożliwiają dotarcie do szerszej publiczności, co pozwala na budowanie wspólnot i dialogu między różnymi tradycjami religijnymi.
• Inicjatywy międzywyznaniowe: Coraz częstsze spotkania i projekty, w których uczestniczą zarówno protestanci, jak i katolicy, przyczyniają się do większej akceptacji i zrozumienia różnych tradycji religijnych.
• Zaangażowanie społeczne: Wiele protestanckich wspólnot angażuje się w działania charytatywne i społeczne, co wpływa na ich postrzeganie w szerszym kontekście krajowym.

Przeszłość protestantyzmu w Polsce, z jego bogatą historią i zróżnicowanymi nurtami, pozostaje nie bez wpływu na współczesne społeczeństwo. Wydarzenia i fenomenu, które miały miejsce na przestrzeni wieków, wciąż rezonują w społeczeństwie, kształtując tożsamość religijną i kulturową współczesnych Polaków. Jak więc historia może pomóc zrozumieć dzisiejszą polską rzeczywistość protestancką? Odpowiedzi na to pytanie wymaga dalszych badań oraz refleksji nad ciągłością i zmianą w kontekście postępującej różnorodności religijnej w Polsce.

Oto krótka tabela, która obrazuje zmiany w liczbie protestantów w Polsce na przestrzeni wieków:

Rekomendacje dla współczesnych badań nad protestantyzmem w Polsce

Edukacja historyczna a współczesne postrzeganie protestantyzmu

Polska jako kraju wieloreligijnego – przyszłość protestantyzmu

Przyszłość protestantyzmu w Polsce jest tematem, który budzi coraz większe zainteresowanie w kontekście zróżnicowanego krajobrazu religijnego naszego kraju. Polska, tradycyjnie związana z katolicyzmem, zyskuje na znaczeniu jako miejsce dla różnych wyznań i ruchów religijnych. Protestantyzm,z jego bogatą historią i różnorodnością,staje przed wieloma wyzwaniami,które mogą ukształtować jego przyszłość.

W ciągu ostatnich kilku dekad,Polska stała się domem dla wielu denominacji protestanckich,które zaczynają zyskiwać coraz większą popularność. Wśród najważniejszych wyznań można wymienić:

• luteraństwo – z silną tradycją i aktywną społecznością, szczególnie na Śląsku.
• Baptyzm – rozwijający się ruch z licznymi zbory w większych miastach.
• Kościół Zielonoświątkowy – dynamicznie rosnąca wspólnota z aktywnym zaangażowaniem w działania społeczne.

Warto również zauważyć, że zmieniające się wartości społeczne i kulturowe wpływają na religijność Polaków. Młode pokolenie,które często poszukuje alternatywnych dróg duchowych,jest coraz bardziej otwarte na różnorodność wyznań. Zjawisko to stwarza unikalne warunki do rozwoju protestantyzmu w Polsce,który może stać się ideowym przeciwwagą dla dominującego katolicyzmu.

Jednak przyszłość protestantyzmu nie zależy jedynie od liczby wyznawców. Kluczowe znaczenie ma tu również:

• Edukacja religijna – propagowanie wartości protestanckich wśród młodzieży.
• Dialog ekumeniczny – współpraca z innymi denominacjami w celu budowania wspólnoty.
• Zaangażowanie społeczne – aktywność w lokalnych problemach społecznych i charytatywnych.

Patrząc w przyszłość, można zauważyć, że protestantyzm ma potencjał, aby stać się istotnym elementem polskiego krajobrazu religijnego. Jego sukces będzie wymagał jednak mądrego przemyślenia strategii rozwoju oraz umiejętności dostosowania się do zmieniających się realiów społecznych. Ciekawym przypadkiem będzie obserwacja, w jaki sposób różnorodność protestancka znajdzie swoje miejsce w coraz bardziej zróżnicowanej polsce.

Jak dzisiejsze społeczeństwo postrzega protestantyzm?

W dzisiejszym świecie, postrzeganie protestantyzmu w Polsce jest zjawiskiem złożonym i różnorodnym. Z jednej strony istnieje silna tradycja katolicka, która dominuje w narodowej tożsamości, a z drugiej – rośnie zainteresowanie różnorodnymi wyznań, w tym protestantyzmem. Fakt, że protestantyzm w Polsce jest obecny od wieków, ale nigdy nie zdobył kluczowej pozycji, wpływa na aktualne postrzeganie tego ruchu religijnego.

Współczesne społeczeństwo, coraz bardziej zróżnicowane i otwarte na nowe idee, zaczyna dostrzegać wartość, jaką niesie ze sobą protestantyzm.Osoby niezwiązane z tradycjami katolickimi często poszukują alternatywnych ścieżek duchowych. Oto kilka kluczowych punktów dotyczących tego zjawiska:

• Interes religijny: Wzrost liczby wspólnot protestanckich, takich jak baptyści czy zielonoświątkowcy, przyciąga osoby spragnione alternatyw w praktykowaniu wiary.
• Globalizacja i wymiana kulturowa: Zwiększona mobilność oraz dostęp do informacji pozwalają na lepsze zrozumienie różnic między wyznaniami.
• Dialog międzykulturowy: Współpraca między różnymi denominacjami często prowadzi do pozytywnych zmian w postrzeganiu duchowości protestanckiej.

Jednakże, mimo rosnącego zainteresowania, istnieją także przeszkody. Protestancka historia w Polsce jest naznaczona konfliktami,co często prowadzi do stereotypów i nieporozumień. W społecznej świadomości wciąż utarte są takie wyobrażenia jak:

Pomimo tych wyzwań, protestantyzm w Polsce zyskuje na znaczeniu. Jak zauważają socjologowie, istnieje tendencja do wzrastającego zainteresowania poszczególnymi odłamami tego wyznania, a niektórzy twierdzą, że może to być odpowiedzią na duchowe potrzeby współczesnych Polaków.Warto również zauważyć, że protestantyzm często kojarzy się z określonymi wartościami, takimi jak indywidualizm, odpowiedzialność społeczna oraz efektywność w działaniu, co może przyciągać zwłaszcza młodsze pokolenia.

W obliczu zmieniającej się rzeczywistości, Polska może stać się miejscem, gdzie protestantyzm odnajdzie swoje nowe oblicze, współistniejąc obok tradycyjnego katolicyzmu, tworząc tym samym bardziej różnorodne i otwarte na dialog społeczeństwo.

Zakończenie – co możemy nauczyć się z historii protestantyzmu w Polsce

Historia protestantyzmu w Polsce jest przykładem złożonych relacji pomiędzy religią, polityką i społeczeństwem. Analizując te wydarzenia,możemy dostrzec wiele lekcji,które są nadal aktualne w dzisiejszych czasach.

Przede wszystkim, otwartość na różnorodność religijną i kulturową jest kluczowa dla budowania zharmonizowanego społeczeństwa. Historia pokazuje, że tolerancja, jaką prezentowali polscy protestanci, przyczyniała się do rozwoju intelektualnego i kulturalnego kraju. Niezależnie od wyznania, różnorodność może stać się źródłem wzajemnego zrozumienia i współpracy.

Po drugie, warto zauważyć, że konflikty religijne często prowadziły do dalszych podziałów społecznych. Zbyt silna polaryzacja wokół wyznań mogła doprowadzić do izolacji poszczególnych grup, co w dłuższej perspektywie wpływało na stabilność społeczną.Wnioski stąd są jasne: współczesne społeczeństwo powinno dążyć do budowy mostów, a nie murów w relacjach międzyludzkich.

Analizując dzieje protestantyzmu w Polsce, widzimy także, jak ważne jest zaangażowanie obywatelskie. Wiele reformacji i ruchów protestanckich miało na celu nie tylko zmianę w obszarze duchowym,ale także emancypację społeczną. To przypomina nam, jak istotne jest, aby każdy obywatel miał wpływ na kształtowanie swojej rzeczywistości.

Nie należy zapominać o znaczeniu edukacji. Protestanci w Polsce często przykładają dużą wagę do kształcenia, co w efekcie przynosi korzyści nie tylko ich wspólnotom, lecz całemu narodowi. Wspieranie dostępu do edukacji, a zwłaszcza promowanie myślenia krytycznego, jest niezbędne, aby nasze społeczeństwo mogło się rozwijać i ewoluować.

Podsumowując, historia protestantyzmu w Polsce to nie tylko opowieść o różnicach wyznaniowych, ale też o możliwości nauki na wielu płaszczyznach. Wydarzenia sprzed wieków przypominają nam, że w harmonijnej społeczności warto stawiać na dialog, zrozumienie i integrację, a nie na konflikt i podziały.

W konkluzji człowiek ma nieodpartą chęć zastanowić się nad alternatywnymi ścieżkami, jakie mogła obrać Polska w swojej historii. Gdyby warunki polityczne, społeczne i religijne potoczyły się nieco inaczej, kto wie, może dzisiaj byśmy rozmawiali o kraju o zupełnie innym obliczu. Pomimo że historia nie zmienia się wstecz, jej analiza pomaga nam lepiej zrozumieć nie tylko przeszłość, ale i współczesność. Refleksja nad protestantyzmem i jego wpływem na tożsamość narodową oraz kulturową Polski staje się zatem ważnym narzędziem do zrozumienia dzisiejszych wyzwań społecznych i politycznych. Zachęcamy do dalszej lektury i dyskusji na ten fascynujący temat, który otwiera drzwi do wielu pytań o to, kim jesteśmy i kim moglibyśmy być.